सोलापुरमण्डलम्
सोलापुरमण्डलं (मराठी: सोलापूर जिल्हा, आङ्ग्ल: Solapur District) महाराष्ट्रराज्ये स्थितं मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रं सोलापुर इत्येतन्नगरम् । अत्र निर्मितानि 'सोलापुरी चादर' सोलापुरी-आच्छादकानि आभारतं प्रसिद्धानि । पण्ढरपुर इति तीर्थक्षेत्रम् अस्मिन्नेव मण्डले विद्यते ।
सोलापुरमण्डलम् Solapur district सोलापुर जिल्हा | |
|---|---|
|
मण्डलम् | |
.svg) महाराष्ट्रराज्ये सोलापुरमण्डलम् | |
| देशः |
 India |
| जिल्हा | सोलापुरमण्डलम् |
| उपमण्डलानि | उत्तर सोलापुर, दक्षिण सोलापुर, अक्कलकोट, बार्शी, मङ्गळवेढा, पण्ढरपूर, साङ्गोला, माळशिरस, मोहोळ, माढा, करमाळा |
| विस्तारः | १४,८४५ च.कि.मी. |
| जनसङ्ख्या(२०११) | ४३,१७,७५६ |
| Time zone | UTC+५:३० (भारतीयमानसमयः(IST)) |
| Website | http://solapur.gov.in |
भौगोलिकम्
सम्पादयतुसोलापुरमण्डलस्य विस्तारः १४,८४५ चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि उस्मानाबादमण्डलं, कर्णाटकराज्यं च पश्चिमदिशि साङ्गलीमण्डलं, सातारामण्डलं, पुणेमण्डलं च, उत्तरदिशि अहमदनगरमण्डलम्, उस्मानाबादमण्डलं च, दक्षिणदिशि साङ्गलीमण्डलं, कर्णाटकराज्यं च अस्ति । अस्मिन् मण्डले ५४५.४ मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्य मण्डलस्य प्रमुखनदी भीमा अस्ति ।
ऐतिहासिकं किञ्चित्
सम्पादयतु'सोळा' अर्थात् षोडशग्रामाणां समाहारः इत्यस्य दर्शकं नाम 'सोलापुर' इति कथ्यते । शिलालेखेभ्यः ज्ञायते यत् 'सोन्नळगी', 'सोन्नळगे', 'सोनाळिपुर', 'सोनळपुर' इत्येतानि अस्य परिसरस्य पुरातननामानि आसन् । अयं मण्डलपरिसरः आन्ध्रभृत्य-चालुक्य-राष्ट्रकूट-यादव-बहमनी-मुघल-मराठाराजानाम्, आङ्ग्लप्रशासकानां च आधिपत्ये आसीत् । मुघलाधिपत्ये अस्य नाम 'सोनलपुर' इति आसीत् । आङ्ग्लाधिपत्ये अस्य नाम 'सोलापुर' अभवत् । १९३० तमे वर्षे जाते 'सविनय-कायदेभङ्ग-आन्दोलने' अत्रस्थाः जनाः सोत्साहेन भागम् ऊढवन्तः । ४ युवानः हुतात्मनः अपि अभवन् । अतः हुतात्मनः नगरम् इति प्रसिद्धमिदं मण्डलम् ।
कृषिः उद्यमाश्च
सम्पादयतुयवनालः(ज्वारी), गोधूमः, चणकः, 'तूर', कलायः, इक्षुः च अस्य मण्डलस्य प्रमुखसस्योत्पादनानि सन्ति । मण्डलेऽस्मिन् वस्त्रोद्यमाः प्रचलन्ति । उद्यमेभ्यः आच्छादकानि, प्रोञ्छाः उत्पाद्यन्ते । तेषां विदेशविक्रयणं भवति । 'बीडी' इति तमाखुनालि-उत्पादनम् अपि प्रचलति अत्र । तेषु उद्यमेषु सहकार-गणाः प्रचलन्ति, गणेभ्यः कर्मकराणाम् अधिकाररक्षणं भवति । मण्डलेऽस्मिन् 'रबी'-यवनाल-संशोधनकेन्द्रं, दाडिमफलसंशोधनकेन्द्रं, कृषिसंशोधनकेन्द्रं च प्रचलन्ति ।
जनसङ्ख्या
सम्पादयतुसोलापुरमण्डलस्य जनसङ्ख्या(२०११) ४३,१७,७५६ अस्ति । अस्मिन् २२,२७,८५२ पुरुषाः, २०,८९,९०४ महिलाः च निवसन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते क्षेत्रे २९० जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः १२.१६% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः १०००-९३८ अस्ति । अत्र साक्षरता ७७.०२% अस्ति ।
उपमण्डलानि
सम्पादयतुअस्मिन् मण्डले एकादश-उपमण्डलानि सन्ति । तानि-
- उत्तर सोलापुर
- दक्षिण सोलापुर
- अक्कलकोट
- बार्शी
- मङ्गळवेढा
- पण्ढरपुर
- साङ्गोला
- माळशिरस
- मोहोळ
- माढा
- करमाळा
लोकजीवनम्
सम्पादयतुसोलापुरमण्डले मराठी, कन्नड, तेलुगु इत्येताः भाषाः व्यवहारे प्रचलन्ति । मराठीभाषायाः उच्चारणे इतरभाषाणां प्रभावः दृश्यते । मण्डलेऽस्मिन् प्रमुखतया 'लिङ्गायत', 'पद्मशाली', 'धनगर' इत्येताः जनजातयः सन्ति । अत्रस्थाः जनाः उत्सवप्रियाः सन्ति । श्रीसिद्धसिद्धेश्वर इत्यस्य समाधिस्थलं तथा अत्रस्था योगदण्डस्य/'गड्ड्याची'/'काठीची' यात्रा प्रसिद्धा । आषाढ-कार्तिक-एकादशीदिनयोः रथयात्रा प्रचलति । मण्डलेऽस्मिन् यवनालोत्पादनं बहु भवति, शीतकाले 'हुरडा' इति यवनालस्य विशिष्टसंस्कृतपदार्थं जनाः खादन्ति । आमहाराष्ट्रं प्रसिद्धा, जनेषु प्रिया इयं पद्धतिः ।
व्यक्तिविशेषाः
सम्पादयतु- शिवभक्तः सिद्धरामेश्वरः
- सन्त-शुभराय-महाराजः
- सन्त-दामाजीपन्तः
- श्री-स्वामी-समर्थः
- साहित्यिकाः - न.चि.केळकर, शाहीर-राम-जोशी('लावणीकार'), बा.सी. मर्ढेकर
वीक्षणीयस्थलानि
सम्पादयतुअस्मिन् मण्डले बहूनि प्रसिद्धानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । तानि -
- पण्ढरपुर-उपमण्डले विठ्ठलरुक्मिणीमन्दिरं, भक्तपुण्डलिकमन्दिरं, तनपुरेमहाराजमठः, कैकाडीमहाराजमठः च
- अक्कलकोट इत्यत्र स्वामी-समर्थ-महाराजस्य समाधिस्थलम्
- बार्शी इत्यत्र भगवन्तमन्दिरम्
- सिद्धेश्वरमन्दिरम्
- सोलापुर इत्यत्र भूमिकोटः
- गङ्गापुर इत्यत्र श्री दत्तात्रेयमन्दिरम्
बाह्यानुबन्धाः
सम्पादयतु- Solapur Textile Market Archived २०२०-०७-१७ at the Wayback Machine
- Official website of Solapur District
- Solapur District Gazetteer
- A.G.Patil Polytechnic Institute,Solapur
- Web Hosting in Solapur Archived २०१७-०४-२६ at the Wayback Machine
- Solapur Business Directory Archived २०१७-०७-११ at the Wayback Machine