इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं...

श्लोकः

गीतोपदेशः

इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः ।

एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् ॥ ६ ॥

अयं भगवद्गीतायाः त्रयोदशोध्यायस्य क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगस्य षष्ठः(६) श्लोकः ।

पदच्छेदः

इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातः चेतना धृतिः एतत् क्षेत्रं समासेन सविकारम् उदाहृतम् ॥ ६ ॥

अन्वयः

महाभूतानि अहङ्कारः बुद्धि: अव्यक्तम् एव च दश एकं च इन्द्रियाणि पञ्च इन्द्रियगोचराः च इच्छा द्वेष: सुखं दु:खं सङ्घात: चेतना धृतिः च एतत् सविकारं समासेन क्षेत्रम् उदाहृतम् ।

शब्दार्थः

महाभूतानि = पृथिव्यादीनि पञ्च

अहङ्कारः = अहंभावः/अभिमानः

बुद्धिः = महत्तत्वम्

अव्यक्तम् = मूलप्रकृतिः

इन्द्रियाणि = नेत्रादीनि

इन्द्रियगोचराः = इन्द्रियविषयाः शब्दादयः

सङ्घातः = शरीरम्

चेतना = ज्ञानम्

सविकारम् = विकारसहितम्

उदाहृतम् = उक्तम् ।

अर्थः

पृथिवी, जलम्, तेजः, वायुः आकाशः चेति पञ्चभूतानि अहारः, महन्नामिका बुद्धिः, प्रकृतिः,श्रोत्रं त्वक् चक्षुः रसना घ्राणं चेति पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि, वाक् पाणिः पादः पायुः उपस्थश्चेति पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, शब्दः स्पर्शः रूपं रसः गन्धश्चेति पञ्च तन्मात्राः, इच्छादयः च सप्त - एतेषां समूहः विकारविशिष्टो भवति । तत् क्षेत्रमिति कथ्यते ।

सम्बद्धसम्पर्कतन्तुः

भगवद्गीता (मूलश्लोकाः)
भगवद्गीता